İstihsan Nedir?
Sözlükte “bir şeyi güzel saymak” anlamına gelen istihsân, İslam hukukunda “bir olayın özel durumuna göre, genel bir kuralın uygulanmasından vazgeçip daha uygun bir hükme yönelmek” anlamına gelir.
İstihsân, kıyas yönteminin bir türüdür. Kıyas, iki benzer olay arasında benzerlik esasına dayanarak bir hükmün diğer olaya uygulanmasıdır. İstihsân ise, kıyas yöntemine göre benzerlik bulunan iki olay arasında, daha güçlü bir gerekçeye dayanarak bir hükmün diğer olaya uygulanmaması veya farklı bir hükme yönelmesidir.
İstihsân, İslam hukukunda, fıkıh usulünün önemli bir unsurudur. Hanefî mezhebinde istihsân, kıyas yönteminin yanında kullanılan en önemli yöntemlerden biridir. Diğer mezheplerde ise istihsân, Hanefî mezhebi kadar yaygın olarak kullanılmamıştır.
İstihsânın Şartları
İstihsânın geçerli olabilmesi için bazı şartlar vardır. Bu şartlar şunlardır:
- İstihsân, genel bir kuraldan vazgeçmek için kullanılmalıdır.
- İstihsânda dayanak alınan gerekçe, genel kuraldan daha güçlü olmalıdır.
- İstihsân, maslahata uygun olmalıdır.
İstihsânın Türleri
İstihsân, farklı şekillerde sınıflandırılabilir. En yaygın sınıflandırma, istihsânın kıyas yöntemiyle ilişkisine göre yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflandırmaya göre istihsân, iki şekilde olabilir:
- Hafî kıyas: Bu tür istihsânda, müctehid, kıyas yöntemini kullanarak iki benzer olay arasında benzerlik tespit eder. Ancak, daha sonra, bu benzerlik esasına dayanarak bir hükmün uygulanmasını hakkaniyete uygun bulmaz. Bu durumda, müctehid, daha güçlü bir gerekçeye dayanarak istihsân yoluyla farklı bir hükme yönelir.
- Başka kıyasa udûl: Bu tür istihsânda, müctehid, kıyas yöntemini kullanarak iki benzer olay arasında benzerlik tespit eder. Ancak, daha sonra, bu benzerlik esasına dayanarak bir hükmün uygulanmasını hakkaniyete uygun bulmaz. Bu durumda, müctehid, daha güçlü bir gerekçeye dayanarak istihsân yoluyla başka bir kıyasa yönelir.
İstihsânın Örnekleri
İstihsânın birçok örneği vardır. Bu örneklerden bazıları şunlardır:
-
Kadınların mirastaki payı: Kur’an-ı Kerim’de, miras paylaşımında erkeklerin payının kadınlardan fazla olduğu belirtilmiştir (Nisâ suresi, 11). Ancak, Hanefî mezhebine göre, kadınların mirastaki payı, erkeklerin payına eşit olabilir. Bunun gerekçesi, kadının emeği ve katkısının erkeklerinkine eşit olmasıdır. Bu durumda, Hanefî müctehidi, kıyas yoluyla elde edilen hükmün yerine, istihsân yoluyla daha uygun bir hükme yönelmiştir.
-
Kıymetli eşyanın satışının şartlı yapılması: Kur’an-ı Kerim’de, satışın şartlı yapılması yasaklanmıştır (Bakara suresi, 275). Ancak, Hanefî mezhebine göre, kıymetli eşyanın satışının şartlı yapılması caizdir. Bunun gerekçesi, kıymetli eşyanın satışında, şartın satışı engelleyecek nitelikte olmamasıdır. Bu durumda, Hanefî müctehidi, kıyas yoluyla elde edilen hükmün yerine, istihsân yoluyla daha uygun bir hükme yönelmiştir.
İstihsânın Değerlendirilmesi
İstihsân, İslam hukukunda önemli bir yere sahiptir. İstihsân yoluyla, genel kurallara bazı istisnalar getirilerek, maslahata uygun çözümler geliştirilebilir. Ancak, istihsânın istismar edilmemesi ve maslahatın doğru bir şekilde tespit edilmesi gerekir.
İstihsânın Eleştirileri
İstihsân, bazı çevreler tarafından eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin temelinde, istihsânın genel kuralların önüne geçmesi ve müctehidin takdirine bağlı olarak uygulanması yer alır.
İstihsânın eleştirildiği noktalardan biri, genel kuralların önüne geçmesidir. İstihsân yoluyla, genel kurallara bazı istisnalar getirilerek, bu kuralların uygulanması engellenebilmektedir. Bu durum, hukuki belirsizliğe ve adaletsizliğe yol açabilir.
İstihsânın eleştirildiği bir diğer nokta ise, müctehidin takdirine bağlı olarak uygulanmasıdır. İstihsân yoluyla, müc