Kapitülasyon Nedir?
Kapitülasyon, bir devletin bir anlaşmaya bağlı olarak başka devletlere tanıdığı iktisadi ve sosyal ayrıcalıklara denir. Kapitülasyon kelimesinin kökeninde Latince “caput” (baş) sözcüğü vardır. Geniş anlamıyla kapitülasyon baş eğmek, teslim anlaşması yapmak anlamlarını taşır. Tarihte kazandığı özel anlamla kapitülasyon, bir ülke tarafından başka bir ülkenin vatandaşlarına verilen ticari ayrıcalıklar bütünüdür.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Kapitülasyonlar
Kapitülasyonlar, Osmanlı İmparatorluğu’nda 16. yüzyıldan itibaren Avrupalı devletlerle imzalanan anlaşmalarla ortaya çıkmıştır. Bu anlaşmalarla Avrupalı devletlerin yurttaşları Osmanlı topraklarında birçok kişisel, adli ve ticari imtiyazlar elde etmişlerdir.
Osmanlı Devleti’nin kapitülasyonlar vermeye başlamasının başlıca nedenleri şunlardır:
- Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’ne karşı askeri ve siyasi üstünlüklerini kabul ettirme çabaları
- Osmanlı Devleti’nin mali sıkıntıları
- Avrupalı devletlerin Osmanlı pazarına erişmek istemeleri
Osmanlı Devleti’nde kapitülasyonlar ilk olarak 1535 yılında Fransa ile imzalanan “Kanuni Sultan Süleyman-Fransa Antlaşması” ile başlamıştır. Bu antlaşmayla Fransa’nın Osmanlı topraklarında yaşayan vatandaşları, Osmanlı kanunlarına tabi olmaksızın kendi kanunlarına göre yargılanmaya ve vergilerden muaf tutulmaya hak kazanmıştır.
- yüzyılda imzalanan diğer kapitülasyon antlaşmaları ile Osmanlı Devleti’nde kapitülasyonlar giderek yaygınlaşmıştır. 17. yüzyılda İngiltere, Hollanda, İspanya, Portekiz ve Rusya gibi devletler de Osmanlı Devleti ile kapitülasyon antlaşmaları imzalamışlardır.
Osmanlı Devleti’nde kapitülasyonlar, Osmanlı ekonomisi ve hukuku üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. Kapitülasyonlar sayesinde Avrupalı devletlerin Osmanlı topraklarında ticaret yapmaları kolaylaşmıştır. Bu durum, Osmanlı ekonomisinin yabancı sermayenin egemenliğine girmesine yol açmıştır. Ayrıca, kapitülasyonlar sayesinde Avrupalı devletlerin Osmanlı mahkemelerinde yargılanma hakları olmuştur. Bu durum, Osmanlı hukuk sisteminin bağımsızlığını ve gücünü zayıflatmıştır.
Osmanlı Devleti’nin Kapitülasyonlardan Kurtuluşu
Osmanlı Devleti, kapitülasyonlardan kurtulmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Bu girişimlerden en önemlisi, 1838 yılında İngiltere ile imzalanan “Kütahya Ticaret Antlaşması”dır. Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti, Avrupalı devletlerin Osmanlı topraklarında ticaret yapmalarına daha fazla serbestlik tanımıştır.
Osmanlı Devleti, kapitülasyonlardan kurtulmak için son olarak 1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması’na koyduğu bir madde ile çabalarını sonuçlandırmıştır. Bu maddeye göre, Osmanlı Devleti’nin kapitülasyonlar altındaki vatandaşları, Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından itibaren altı ay içinde kendi devletlerinin vatandaşlığına geçmek zorundadır. Bu madde ile Osmanlı Devleti’nde kapitülasyonlar tamamen kaldırılmıştır.
Kapitülasyonların Etkileri
Kapitülasyonlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi, ekonomik ve sosyal yapısı üzerinde önemli etkilere sahip olmuştur.
Siyasi etkiler:
Kapitülasyonlar, Osmanlı Devleti’nin dış politikasını olumsuz yönde etkilemiştir. Kapitülasyonlar sayesinde Avrupalı devletler, Osmanlı topraklarında serbestçe hareket edebilmiştir. Bu durum, Osmanlı Devleti’nin bağımsızlık ve egemenliğini zayıflatmıştır.
Ekonomik etkiler:
Kapitülasyonlar, Osmanlı ekonomisinin yabancı sermayenin egemenliğine girmesine yol açmıştır. Kapitülasyonlar sayesinde Avrupalı devletler, Osmanlı topraklarında kolaylıkla ticaret yapabilmiştir. Bu durum, Osmanlı ekonomisinin gelişmesini engellemiştir.
Sosyal etkiler:
Kapitülasyonlar, Osmanlı toplumunda yabancılaşmaya yol açmıştır. Kapitülasyonlar sayesinde Avrupalı devletlerin vatandaşları, Osmanlı topraklarında ayrıcalıklı bir konuma sahip olmuştur. Bu durum, Osmanlı toplumunda huzursuzluğa ve tepkilere neden olmuştur.
Sonuç olarak, kapitülasyonlar Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünde önemli bir rol oynamıştır. Kapitülasyonlar, Osmanlı Devleti’nin siyasi, ekonomik ve sosyal yapısını olumsuz yönde etkilemiş ve Osmanlı Devleti’nin gücünü ve bağımsızlığını zayıflatmıştır.