Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Avrupa Konseyi’ne bağlı uluslararası bir mahkemedir. 4 Kasım 1950 tarihinde Roma’da imzalanan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ile kurulmuştur. AİHM, AİHS’de yer alan temel hak ve özgürlüklerin Avrupa’daki tüm ülkelerde korunmasını ve uygulanmasını sağlamaya çalışır.
AİHM’nin Kuruluşu ve Yetkileri
AİHM, Avrupa Konseyi’nin kurucu üyelerinden 12’sinin imzaladığı AİHS ile kurulmuştur. AİHS, 1953 yılında yürürlüğe girmiştir. AİHS’nin 19. maddesine göre, AİHM’ye taraf olan tüm ülkeler, AİHM’nin yargı yetkisini kabul etmiş sayılırlar.
AİHM, AİHS’de yer alan temel hak ve özgürlüklerin korunmasını ve uygulanmasını sağlamaya yetkilidir. AİHS’de yer alan hak ve özgürlükler şunlardır:
- Yaşama hakkı
- İşkence yasağı
- Kişi hürriyeti ve güvenliği hakkı
- Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü
- İfade özgürlüğü
- Toplanma ve dernek kurma özgürlüğü
- Aile hayatı hakkı
- Eğitim hakkı
- Mülkiyet hakkı
AİHM, AİHS’de yer alan hak ve özgürlüklerin ihlal edildiği iddiasıyla kendisine yapılan başvuruları inceler. Başvurular, bireyler, topluluklar veya tüzel kişiler tarafından yapılabilir.
AİHM, başvuruları inceledikten sonra bir karar verir. Karar, bağlayıcı niteliktedir. Yani, AİHM’nin verdiği karar, ilgili devleti bağlar ve devlet, bu kararı uygulamak zorundadır.
AİHM’nin Yapısı
AİHM, 47 üyeden oluşan bir mahkemedir. Üyeler, AİHS’ye taraf olan ülkeler tarafından atanır. Üyeler, 9 yıllığına atanır ve yeniden seçilebilirler.
AİHM, Büyük Daire ve Dairelerden oluşur. Büyük Daire, AİHM’nin en üst organıdır. Büyük Daire, 17 üyeden oluşur.
Daireler, 7 üyeden oluşur. AİHM’ye yapılan başvurular, önce Dairelerde incelenir. Dairelerin verdiği kararlar, temyiz yolu ile Büyük Daire’ye götürülebilir.
AİHM’nin İşleyişi
AİHM’ye yapılan başvurular, bir raportör tarafından incelenir. Raportör, başvurunun kabul edilebilir olup olmadığını karar verir. Başvurunun kabul edilebilir bulunması halinde, başvuru, bir heyet tarafından incelenir. Heyet, başvurunun esastan incelenmesi için Büyük Daire’ye veya bir Daireye gönderir.
Büyük Daire veya Daire, başvuruyu esastan inceler ve bir karar verir. Karar, oy çokluğu ile alınır. Kararın gerekçeli metni, başvuru tarihinden itibaren üç ay içinde yayınlanır.
AİHM’nin verdiği kararlar, bağlayıcı niteliktedir. Yani, ilgili devlet, bu kararı uygulamak zorundadır. Devlet, kararı uygulamazsa, AİHM, ilgili devlete karşı yaptırım uygulayabilir.
AİHM’nin Önemi
AİHM, Avrupa’daki temel hak ve özgürlüklerin korunmasında önemli bir rol oynamaktadır. AİHM’nin verdiği kararlar, Avrupa’daki ülkelerin iç hukukunu etkilemektedir.
AİHM’nin verdiği bazı önemli kararlar şunlardır:
- Öztürk-Türkiye kararı (1984): Bu kararda, AİHM, Türkiye’de uygulanan ölüm cezasının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin yaşam hakkı maddesini ihlal ettiğine hükmetmiştir. Bu karar, Türkiye’de ölüm cezasının kaldırılmasına yol açmıştır.
- Kokkinakis-Yunanistan kararı (1993): Bu kararda, AİHM, Yunanistan’da uygulanan dini propaganda yasağının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin düşünce ve vicdan özgürlüğü maddesini ihlal ettiğine hükmetmiştir. Bu karar, Avrupa’daki din özgürlüğü konusunda önemli bir dönüm noktası olmuştur.
- Demirel-Türkiye kararı (2008): Bu kararda, AİHM, Türkiye’de uygulanan siyasi yasakların Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin siyasi haklar ve özgürlükler maddesi ile ifade özgürlüğü maddesini ihlal ettiğine hükmetmiştir. Bu karar, Türkiye’de siyasi yasakların kaldırılmasına yol açmıştır.
AİHM, Avrupa’da insan haklarının korunmasında önemli bir rol oynamaya devam etmektedir.