Deneme Yazısı Nedir?
Deneme, yazarın herhangi bir konudaki kişisel görüş ve düşüncelerini, kanıtlama kaygısı taşımadan, serbest bir anlatımla kaleme aldığı edebi metin türüdür. Deneme yazılarında yazar, konuyu kendi bakış açısıyla ele alır ve okuyucuyu düşündürmeyi amaçlar.
Deneme yazıları, diğer edebi metin türlerinden farklı olarak, kesin bir sonuca varma amacı taşımaz. Yazar, konuyu irdelerken kendi duygu ve düşüncelerini aktarır ve okuyucuyu da bu düşüncelere ortak olmaya davet eder. Bu nedenle, deneme yazıları genellikle bilgilendirici olmaktan çok, düşündürücü ve yorumlayıcıdır.
Deneme Yazısının Özellikleri
- Kişisellik: Deneme yazıları, yazarın kişisel görüş ve düşüncelerini yansıtır. Yazar, konuyu kendi bakış açısıyla ele alır ve kendi deneyimlerine dayanarak yorumlarda bulunur.
- Serbest anlatım: Deneme yazılarında yazar, konu üzerinde serbest bir anlatım kullanır. Düzenli bir kompozisyona bağlı kalmaz ve konuyu kendi istediği sırayla işler.
- Amaçsızlık: Deneme yazılarında yazar, kesin bir sonuca varma amacı taşımaz. Yazar, okuyucuyu konuyla ilgili düşünmeye ve farklı bakış açıları geliştirmeye davet eder.
- Özgünlük: Deneme yazıları, özgün fikirler ve düşünceler içermelidir. Yazar, konuyu kendi bakış açısıyla ele alarak okuyucuyu etkileyebilmelidir.
Deneme Yazısının Tarihçesi
Deneme yazısı türü, 16. yüzyılda Fransız yazar Michel de Montaigne tarafından geliştirilmiştir. Montaigne, Essais (Denemeler) adlı eserinde, çeşitli konular hakkındaki kişisel görüş ve düşüncelerini serbest bir anlatımla kaleme almıştır. Montaigne’nin denemeleri, kısa sürede büyük bir ilgi görmüş ve deneme yazısı türü, Batı edebiyatında yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır.
Türk edebiyatında deneme yazısı türü, Tanzimat Dönemi’nde gelişmeye başlamıştır. Bu dönemde, Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem ve Ahmet Mithat Efendi gibi yazarlar, deneme yazısı türünde önemli eserler vermişlerdir. Cumhuriyet Dönemi’nde ise, Ahmet Hamdi Tanpınar, Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu ve Cemal Süreya gibi yazarlar, deneme yazısı türünde önemli katkılarda bulunmuşlardır.
Deneme Yazısının Türleri
Deneme yazıları, konularına göre çeşitli türlere ayrılabilir. Bu türlerden bazıları şunlardır:
- Felsefi deneme: Felsefi denemelerde, yazar, felsefi bir konuyu ele alır ve kendi görüş ve düşüncelerini aktarır.
- Edebiyat denemesi: Edebiyat denemelerinde, yazar, edebiyat ile ilgili bir konuyu ele alır ve kendi yorumlarını yapar.
- Sosyal deneme: Sosyal denemelerde, yazar, sosyal bir konuyu ele alır ve kendi görüşlerini aktarır.
- Politik deneme: Politik denemelerde, yazar, siyasi bir konuyu ele alır ve kendi görüşlerini aktarır.
- Kişisel deneme: Kişisel denemelerde, yazar, kendi hayatını ve deneyimlerini konu alır ve kendi duygu ve düşüncelerini aktarır.
Deneme Yazısının Örnekleri
Deneme yazılarının en ünlü örneklerinden bazıları şunlardır:
- Michel de Montaigne, Essais (Denemeler)
- John Locke, Essay Concerning Human Understanding (İnsan Anlayışı Üzerine Denemeler)
- Montaigne, The Art of Living (Yaşama Sanatı)
- Montaigne, On the Vanity of Human Wishes (İnsan Arzularının Boşluğu Üzerine)
- Montaigne, On Friendship (Dostluk Üzerine)
Türk edebiyatında deneme yazılarının en ünlü örneklerinden bazıları şunlardır:
- Namık Kemal, Vatan Yahut Silistre (Oyun)
- Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdası (Roman)
- Ahmet Mithat Efendi, Felatun Bey ile Rakım Efendi (Roman)
- Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü (Roman)
- Nurullah Ataç, Sanat ve Edebiyat Üzerine Denemeler
- Sabahattin Eyüboğlu, Edebiyat Üzerine Makaleler
- **Cemal Süreya, Şiir Üzerine Denemeler